Teknokultura që kolonizon shoqërinë shqiptare

Marrëdhënia e njeriut me natyrën ka qenë prej kohësh një objekt i rëndësishëm i mendimit filozofik, prej nga janë zhvilluar qasje të shumta që lidhen me mënyrën sesi shohim dhe përfytyrojmë botën ku jetojmë. Për shumë kohë natyra është parë si një mekanizëm rregullues që mbron dhe organizon jetën, gjë që ka çuar në idenë se, në të njëjtën mënyrë, natyra është mekanizmi i duhur rregullues edhe për njeriun nëse nuk dëmtohet apo shtrembërohet.

Nga një pikëpamje e caktuar, natyra kujdeset për gjithçka. Ajo prodhon vetvetiu rendin e duhur të gjërave dhe ekuilibrin e duhur për mbrojtjen e jetës. Që nga koncepti i logosit të Heraklitit, jemi mësuar të konceptojmë një parim rregullues që prodhon dhe organizon jetën, ndaj dhe pikëpamje të shumta sugjerojnë që njerëzit t’i kthehen asaj për të kërkuar rregullimin e problemeve të tyre. Ne jemi pjesë e këtij ekosistemi, ndaj dhe ajo çfarë duhet bërë është të mbrojmë ekuilibrin natyror që rregullon mjedisin tonë.

Mirëpo, jo gjithmonë mendimi ka ecur në këtë linjë. Sidomos në epokën moderne, e cila ka përmbysur thuajse gjithçka nga rendi tradicional, pikëpamje të tilla shihen shpesh me skepticizëm. Të paktën që prej iluminizmit, mendimi filloi të ecë në rrugë të tjera duke e parë natyrën njerëzore si diçka që mund të ndryshohet e përmirësohet, madje edhe të çrrënjoset.

Debate të shumta ekzistojnë lidhur me çfarë ne konsiderojmë natyrë njerëzore, çfarë është pjesë e saj e çfarë jo, apo edhe nëse kjo natyrë njerëzore ekziston vërtet, apo është një konstruksion i mendjeve tona. Në fakt, të qenët konstruksion nuk hedh dot poshtë ekzistencën e diçkaje të pavarur nga dija jonë për të. Shumë autorë shprehen se gjithçka që prodhon mendimi njerëzor është konstruksion dhe vetë natyra e dijes sonë, sidomos asaj moderne, është e tillë që të ndërtohet mbi konstruksione. Madje edhe ligjet e natyrës që studiohen në shkencat natyrore janë gjithashtu konstruksione njerëzore, të cilat nuk i përgjigjen ekzaktësisht mënyrës sesi funksionon natyra në vetvete, por ne i përdorim si instrumente për të kuptuar dhe shpjeguar fenomenet në të.

Megjithatë, përfytyrime të ndryshme ideologjike e filozofike, të paktën që prej iluminizmit, kanë prodhuar një qasje dialektike në raport me natyrën. Teori të ndryshme shohin te “gjendja natyrore” barbarinë dhe kërcënimin e një shoqërie të egër e kaotike, e cila duhet lënë pas. Arsyeja është parimi i ri rregullues, i cili na emancipon nga natyra jonë dhe gjendja e barbarisë nga e cila vijmë.

Pra, shqetësimi këtu nuk është sesi të mbrohet natyra, por sesi të tejkalohet ajo, apo edhe si ta sundojmë atë. Arsyeja nuk shihet më si pjesë e natyrës njerëzore, por si diçka e kundërt me të dhe, mbi të gjitha, si një instrument çlirues dhe emancipues prej saj. Arsyeja është ajo që merr përsipër të rikrijojë botën nëpërmjet një aktiviteti ngushtësisht racional, shpesh në luftë me natyrën njerëzore apo me çdo entitet ekzistues të shoqërisë tradicionale që i reziston formave të reja të organizimit shoqëror.

Teknologjia është natyrisht njëri prej elementeve më domethënës të një narrative racionaliste, duke u parë si një faktor i madh transformues. E konsideruar vazhdimisht si një mjet i fuqishëm për ndryshimin dhe përmirësimin e kushteve të jetës njerëzore, ajo është parë gjithashtu si një instrument që na ndihmon të pavarësohemi nga natyra apo ta sundojmë atë. Nëpërmjet saj, njeriu ka arritur të ndryshojë rrënjësisht mënyrën e jetesës, organizimin social e, rrjedhimisht, edhe kuadrin vleror e normativ duke ngazëllyer shpresat për një të ardhme të ndritur, si ajo që ëndërron iluminizmi.

Por, siç dihet, ka qenë pikërisht teknologjia ajo që ka prodhuar edhe kërcënimet më të mëdha. Fuqia shkatërrimtare e shekullit XX, përtej totalitarizmit, burokratizimit dhe racionalizimit të krimit politik, buron në një masë të madhe edhe nga rritja e tmerrshme e potencialit vrasës të ardhur prej teknologjisë. Në të vërtetë, armët bërthamore janë vetëm kërcënimet më të dukshme që ilustrojnë përballjen e shoqërive moderne me teknologjinë. Efektet sociale të modernitetit dhe teknologjizimit të jetës shoqërore kanë qenë, shpesh, më të mëdha se kërcënimet armëve të shkatërrimit në masë.

Në një kuptim të caktuar, arritjet dhe transformimet e mëdha të zhvillimit teknik e teknologjik jo vetëm që nuk na e kanë përmirësuar cilësinë e jetës, por, në mjaft aspekte, na e kanë përkeqësuar atë. Arsyet janë të shumta dhe janë objekt studimesh e debatesh në shkencat shoqërore, por këtu do të mjaftohemi duke hedhur vetëm një vështrim mbi llojin e kulturës dhe shoqërisë që ka prodhuar raporti ynë me to.

Imperializmi i njeriut mbi natyrën

Antropologët tregojnë lidhje të shumta të çdo kulture me mjedisin natyror ku njerëzit jetojnë dhe shumë prej teorive të tyre e shohin vetë kulturën dhe sistemin vleror e normativ si produkt të marrëdhënieve të njeriut me natyrën. Ka madje teori antropologjike që theksojnë se nevoja për ushqim e proteina është gjeneratori kryesor që prodhon kulturën në tërësi, si dhe çdo sjellje njerëzore.

Në fakt, lidhja e konceptit të kulturës me natyrën është e hershme sa vetë fjala kulturë. Etimologjikisht fjala kulturë, vjen nga latinishtja, colere, që do të thotë “mbjell” apo “lëroj tokën”. Hannah Arendt thotë se kjo fjalë lidhet, në radhë të parë, me marrëdhënien e njeriut me natyrën, kultivimin dhe përkujdesjen derisa ajo të bëhet e përshtatshme për të jetuar. Por, ajo lidhet gjithashtu edhe me “kultin” e perëndive, përkujdesjen ndaj asaj çfarë i takon atyre. Sipas Arendt, i pari që e ka përdorur këtë term, pak a shumë në kuptimin e zakonshëm që e përdorim edhe sot ka qenë Ciceroni, i cili me fjalën colere emërtonte çështje të shpirtit dhe të mendjes.

Arendt thotë se kultura si term lindi për herë të parë në një popull bujqësor si romakët dhe se në Greqi nuk kemi një ekuivalent të këtij koncepti, për shkak të mbizotërimit të zejtarisë te grekët. Si një popull bujqësor, romakët e shihnin çdo veprimtari njerëzore, që nga punimi i tokës deri tek arti, si kultivim të natyrës, ndërsa grekët, e konsideronin gjithçka si veprimtari prodhuese, një produkt të njeriut që i kundërvihet natyrës. Te grekët, madje, edhe vetë bujqësia shihej si një aktivitet ku njeriu ia grabit frytet natyrës, njëfarë përdhunimi i tokës në mitrën e së cilës perënditë fshehin të mirat që ne konsumojmë.

Pra tek grekët kemi një pikëpamje që e shikon natyrën si diçka që duhet sunduar dhe nënshtruar, ndërsa te romakët si diçka që duhet ruajtur dhe mbrojtur. Mbi këtë vetëdije ngrihet edhe koncepti i tyre mbi kulturën, i cili përfshinin ruajtjen, mbrojtjen dhe trashëgiminë e asaj çfarë kultura arrin të krijojë, gjë që sjell edhe një kujdes ndaj së kaluarës. Është e kuptueshme që vetë kultivimi i diçkaje presupozon akumulimin e një përvoje apo praktike, e cila kërkon kohë dhe bëhet e mundur vetëm nëpërmjet konservimit.

Ky vizion u ruajt kudo prej shekujsh, deri në fillimet e mendimit modern, ku njeriu fillon të priret drejt një antagonizmi me natyrën. Max Horkheimer dhe Theodor Adorno, duke folur për iluminizmin, tregojnë sesi ai i kundërvihet dijeve tradicionale, për të sjellë një dije të re që përmblidhet te racionaliteti, nëpërmjet së cilës pretendon të çmagjepsë botën nga mitet, besimet, zakonet e çdo praktikë që kjo pikëpamje e konsideron iracionale. Kjo çmagjepsje e botës është, sipas Horkheimer-it dhe Adorno-s, një mënyrë për të arritur një dije që, më shumë se njohje, është një pushtet mbi të. Ajo çfarë iluministët kërkojnë të mësojnë prej natyrës është mënyra sesi ta përdorin dhe ta zotërojnë atë. Duke zotëruar natyrën, ata do të mund ta zotërojnë njëkohësisht edhe vetë njeriun.

Në këtë mënyrë, qytetërimi modern, bashkë me çrrënjosjen e kulturës tradicionale, ka bërë të mundur denatyrimin e njeriut si në planin e brendshëm, ashtu dhe në atë të jashtëm. Zhvillimi i mjeteve në përdorim, krijimi i mjediseve urbane nën pushtetin e betonit, smokut, ndriçimit, trafikut, orëve të gjata në hapësira të mbyllura, racionalizimi i mjeteve të prodhimit dhe ndarja e punës e, njëkohësisht, paaftësia e thellë për të mbajtur në funksionim institucione themelore të shoqërisë, si familja, lidhjet e gjakut apo të besnikëritë tradicionale, janë tregues të distancës së thellë të krijuar midis njeriut dhe funksioneve të tij natyrore.

Historia e çrrënjosjes së natyrës nga njeriu ka ecur paralelisht me zhvillimin e mjeteve teknike në dispozicion të tij. Autorë të shumtë kanë treguar sesi veglat e punës dhe mjetet në përdorim arrijnë të ndryshojnë jo vetëm mjedisin dhe organizimin e punës, por edhe vetë natyrën e njeriut që i përdor. Vetë jeta dhe sjellja e njeriut organizohet duke u nisur nga kushtet në të cilat e vendosin mjetet e punës që ai përdor për të siguruar jetesën. Zhvillimi i këtyre mjeteve ka sjellë transformime radikale në mënyrën e organizimit të shoqërisë, mënyrën e jetesës, sjelljes njerëzore etj. Tëhuajsimi, siç parashtrohet fillimisht te Marksi, ndarja e punës, e zhvilluar tek Dyrkhaim e sociologë të tjerë, apo kafazi i hekurt i racionalitetit i përpunuar nga Weber, janë disa nga sfidat e mëdha të një sistemi që punon kundër njeriut, i pikasur që herët në linjat kryesore të mendimit sociologjik.

Prej këtej, zhvillimi teknik ka sjellë një situatë ku njeriu i nënshtrohet krijesës së vet. Mjetet që njeriu ka shpikur për të realizuar shumë nga funksionet e tij jo vetëm kanë krijuar pavarësi prej tij, por e kanë vënë atë vetë në shërbim ndaj tyre. Teknologjia është tashmë ajo që prodhon, drejton, orienton, organizon jetën tonë duke u bërë parimi kryesor rregullues mes njerëzve. “Sa më shumë shpikim aparate për sundimin e natyrës, – thotë Horkheimer, – aq më shumë detyrohemi t’u shërbejmë atyre.” Sipas tij, nga njëra anë kemi unin njerëzor të zbrazur nga çdo substancë, nga ana tjetër kemi një natyrë të zbrazët që duhet zotëruar, pa pasur asnjë qëllim tjetër përveç zotërimit në vetvete: “Sundimi ‘përvetësohet’ për hir të sundimit”.

“Natyra, – thotë ai, – perceptohet sot, më shumë se kurrë, si një vegël e njeriut. Ajo është objekt i një shfrytëzimi total i cili, duke mos njohur asnjë objektiv të arsyes, nuk njeh asnjë cak. Imperializmi i pakufi i njeriut nuk ngopet kurrë. Meqë vënia nën zgjedhë e natyrës kryhet pa një motiv kuptimplotë, atëherë natyra nuk transhedentohet, por thjesht shtypet.”

Misioni i pamundur i teknologjisë

Ndërsa mendimi modern kishte zënë fill prej kohësh në kulturën e shkruar europiane, ajo që bëri të mundur avancimin e modernitetit në realitetin social, ishte pikërisht zhvillimi i mjeteve të prodhimit, i cili mori një hov të madh me revolucionin industrial. Shpikja e motorit me avull ishte një moment i rëndësishëm që i dha shtysë një zinxhiri të gjatë hallkash që transformuan rrënjësisht shoqërinë njerëzore, të tilla si industrializimi, urbanizimi, informatizimi e burokratizimi, të cilat sollën me vete edhe zhvillime të mëdha politike, si lindja e demokracisë, qytetarisë, nacionalizmit etj. deri te shoqëria e konsumit dhe ajo postindustriale.

Një zhvillim i rëndësishëm në këtë proces është rritja dhe intensifikimi i komunikimit dhe i informacionit, gjë që ka sjellë fillimisht homogjenizimin kulturor të shoqërive moderne, deri në shoqëritë e sotme të komunikimit digjital, të karakterizuara nga ajo që studiues të ndryshëm e konsiderojnë si implozion të informacionit. Ndryshe nga ç’kanë parashikuar autorë të rëndësishëm si Habermas-i, shoqëritë moderne nuk po shkojnë drejt përmirësimit të informacionit, por drejt shkatërrimit të tij nga vetë mjetet e komunikimit. E njëjta gjë mund të thuhet se vlen edhe për dijen, arsimimin, e natyrisht edhe për kulturën.

Informacioni bëhet i rëndësishëm për shoqëritë moderne. Vetë natyra e sofistikimit të punës, prodhimit, tregtisë etj., kërkon një nivel të caktuar njohurish, informimi dhe aftësimi teknik dhe kjo bën që tregu i punës të rrisë nevojën për punë të kualifikuar e profilizuar. Por, megjithatë njeriu modern nuk është bërë më i ditur. Profilizimi ka sjellë teknikalizimin e njohurive dhe aftësimi në profesion krijon individë që kualifikohen në një fushë të caktuar, por mbeten të paaftë për të patur dije koherente në një rrafsh kulturor të përgjithshëm.

Zhvillimi i mjeteve të prodhimit ka zëvendësuar tashmë në mënyrë të paimagjinueshme krahun njerëzor të punës. Natyra e punës në shoqëritë e industrializuara nuk lidhet më drejtpërdrejt me produktin, por me aftësinë në përdorimin e makinerive, apo mbulimin e hallkave të ndryshme në zinxhirin e prodhimit. Në shoqëritë pas-industriale, kjo situatë ka ndryshuar edhe më shumë. Duke ndryshuar natyra e punës, kjo sjell ndryshime thelbësore në shoqëri, duke filluar nga shtresëzimi social, formimi kulturor, mënyra e jetesës e deri tek zhvillimet politike.

Megjithatë, zhvillimi teknologjik, sadoqë u ka lehtësuar shumë gjëra njerëzve, nuk ka sjellë ndonjë përmirësim të madh cilësor në jetesën e tyre. Njerëzit nuk janë bërë më të lumtur sesa kur nuk kishin në dispozicion mjetet që kanë sot. Madje, përkundrazi, psikologët dhe sociologët flasin për rritje të ndjeshme të ankthit, stresit, depresionit dhe një sërë shqetësimesh që kanë të bëjnë me pasigurinë, vetminë sociale, etj.

Pajisjet elektroshtëpiake, p.sh., mund të kenë sjellë shumë lehtësira në punët e shtëpisë, gjë që ka krijuar kushte më të favorshme për punësimin e grave dhe një ndryshim të madh të rolit social të tyre, por nevoja për këto pajisje ka sjellë gjithashtu rritje të kostove të jetesës për blerjen, mirëmbajtjen dhe përdorimin e tyre, duke përfshirë këtu edhe një sërë shpenzimesh, të tilla si ato për energji, transport, shërbime, të cilat kërkojnë më shumë të ardhura, e për pasojë, më shumë punë.

Edhe ajo kohë e lirë e fituar nëpërmjet pajisjeve që zëvendësojnë punën njerëzore, përthithet gjithashtu nga mjetet teknologjike që kemi në përdorim, kjo për shkak edhe të efekteve sociale që ka sjellë moderniteti, si atomizimi, humbja e lidhjeve shoqërore të dikurshme dhe dobësimi i jetës komunitare. Në këtë mënyrë, teknologjia, ashtu siç na e krijon kohën e lirë, ashtu edhe na e merr, duke prodhuar nevoja artificiale, të cilat i përmbush po ajo.

Në raport me punën, në vitet 30 ekonomisti më i rëndësishëm i kohës John Maynard Keynes parashikonte një të ardhme të lumtur për shoqëritë moderne. Ai besonte se shumë shpejt, falë zhvillimeve të mëdha teknologjike, njerëzit do të fitonin kohë, duke punuar vetëm 3 orë në ditë, dhe të gjithë pjesën tjetër do të mund t’ia kushtonin vetes së tyre duke “shijuar jetën” e duke u marrë me art, kulturë dhe fe.

Por këto parashikime dolën të gabuara. Zëvendësimi i punës njerëzore nga makinat nuk ka sjellë ndonjë ulje radikale të orëve të punës. Përkundrazi, ai ka sjellë rritje të papunësisë, duke vështirësuar pozitat e punonjësve në tregun e punës. Presioni i punëdhënësve është rritur, duke i detyruar punëtorët të pranojnë kushte më të vështira pune, me orare të zgjatura. Studimet tregojnë kudo një nivel të lartë të rritjes së stresit në punë, gjë që tregon për një tablo tjetër nga parashikimi i Keynes-it.

Ka gjithmonë një gur peshe nga ana tjetër e kandarit që balancon çdo përparim teknologjik të shoqërive moderne, i cili madje, në më të shumtën e rasteve, rëndon më shumë se këto përparime. Sot edhe vetë shoqëritë e zhvilluara vuajnë presionin e krizave dhe pamundësisë për të kënaqur qytetarët, për të mos folur për vendet e varfra e ato në zhvillim. Kjo vjen, në një masë të konsiderueshme, për shkak se teknologjia nuk është zhvilluar në funksion të njeriut, e kontrolluar nga vlera dhe standarde etiko-kulturore humanizuese, por e kundërta, ajo është kthyer në qëllim në vetvete, teksa shoqëritë moderne kanë humbur çdo lloj qëllimësie e sistemi vlerash. Fusha që përcakton natyrën e zhvillimit nuk është natyra njerëzore, por natyra e mjeteve të prodhimit dhe e ambicies për maksimalizim të performancës prodhuese.

Kolonizimi i kulturës

Kultura e konsumit është rrjedhojë e pashmangshme e një procesi të gjatë të emancipimit të shoqërive moderne prej natyrës njerëzore, që mund të themi se fillon me mitin e arsyes dhe vazhdon me një sërë zhvillimesh, politike, ekonomike e kulturore, ku teknologjia zë një vend të rëndësishëm. Besimi tek arsyeja solli një proces radikal zëvendësimi të strukturave dhe vlerave tradicionale, për të ofruar një model të ri shoqërie të ngritur jo më mbi traditat apo kodet zakonore të trashëguara, por mbi racion, si i vetmi burim legjitimiteti për vlerat dhe institucionet shoqërore. Për rrjedhojë shoqëritë moderne karakterizohen nga një rritje progresive e rolit të shtetit dhe një dominim të planifikimit në hartimin e politikave shoqërore, të cilat, gjithnjë e më shumë, defunksionalizojnë instancat e pavarura komunitare të dikurshme.

Mirëpo kjo bart një sërë problemesh. E para, njeriu, si një qenie komplekse, nuk mund të kyçet tek arsyeja. E dyta ai e ka të pamundur të riprodhojë shoqërinë në të gjitha elementet e saj thjesht dhe vetëm nëpërmjet arsyes. Zinxhiri i operacioneve racionale që kërkon sanksionimi i një sistemi vlerash të legjitimuar nga arsyeja, bëhet aq i gjatë sa nuk mund ta shterojë logjikën, e gjithashtu as informacionin e nevojshëm.

Si rrjedhim, miti i arsyes nuk solli një sistem legjitim vlerash, e as një përmirësim të aftësive konjitive të njeriut në shoqëritë moderne, por çoi në mënyrë të pashmangshme në prodhimin e ideologjive që, ashtu si edhe mitet e botës së vjetër, formulojnë skema të thjeshtuara interpretimi mbi botën, në funksion të projektit të tyre politik e kulturor. Totalitarizmi është një prej pasojave logjike të këtij procesi. Tjetri është nihilizmi cinik i një bote të paaftë për të ndërtuar një rend të përbashkët vlerash. Kultura e konsumit është rrjedhojë e pashmangshme e këtij procesi, në të cilin, ironikisht, arsyeja bëhet edhe më e zbehtë se në shoqëritë tradicionale.

Në këtë mënyrë, shoqëritë moderne jo vetëm që nuk arritën të bëhen më të arsyeshme, por rrëshqitën gradualisht drejt formave të reja të iracionalitetit, i cili, ndryshe nga iracionaliteti i shoqërive paramoderne, nuk ofron dot më as legjitimitet e as kohezion social. Kultura e konsumit bëhet rrjedhojë e pashmangshme e ekspansionit të arsyes, i cili prodhoi një shoqëri ku iracionaliteti nuk na çon më te bashkësia, kohezioni, solidariteti apo holizmi i shoqërive paramoderne, por tek individualizmi atomizues, konfuzioni, vaniteti, etj. Në këto kushte të vetmet vlera që arrijnë të marrin kuptim përtej nihilizmit racional, janë ato që kanë të bëjnë me logjikën e tregut, të cilat lidhen kryesisht me suksesin apo efiçencën sipas raportit input-autput. Kjo lloj shoqërie shndërron gjithçka në mall, duke këmbyer gjithçka në një vlerë tregu.

Një ndër konceptet e rëndësishme që shënjon shoqëritë industriale është ai i “shoqërisë së masave”, i cili, sipas Hannah Arendt, tregon për një model të shkatërruar shoqërie që përmbledh të gjitha tiparet e psikologjisë së turmave: mungesën e standardeve, të qenit vetëm, paaftësinë për të menduar, aftësinë për konsum e mbi të gjitha egocentrizmin dhe tjetërsimin. Ajo e shikon këtë fenomen si pasojë të trupëzimit në shoqëri të masave të gjera të popullsisë. Duke u rritur numri i njerëzve që fitojnë pasuri, e për pasojë edhe kohë të lirë, fillon të rritet numri i individëve që fiton akses tek kultura dhe arti. Kultura nuk është më monopol i aristokracisë. Ajo zbret në masa, duke zhbërë vetveten për t’u transformuar gradualisht në atë që njihet si “kulturë e masave”.

Fillimisht, ky proces shfaqet tek filistinizmi, ku arti dhe kultura humbasin vlerat e tyre universale duke u shndërruar në mjete të shtresave të reja të pasuruara të popullsisë, në funksion të nevojës së tyre për të fituar një rang shoqëror më të lartë. Arti dhe kultura nuk përfaqësojnë më përsosmërinë dhe përjetësinë, por një fushë përdorimi funksional për një kategori të caktuar individësh që sa vjen e zgjerohet. Për këtë arsye, veprat e pavdekshme të artit fillojnë të vlerësohen në bazë të dobisë së tyre shoqërore. Ideja moderne kërkon tashmë që arti të jetë funksional, gjë që, në thelb, është pa lidhje me artin në vetvete. Sipas Arendt-it, kjo e bën kulturën të shihet si një mall i këmbyeshëm në vlerë. Ajo bëhet një monedhë me të cilën filistini blen statusin e tij të ri. Kjo çon në zvetënimin kulturor dhe një “ankand të vlerave”, ku kultura zbret nga pavdekësia.

Megjithatë, Arendt thotë se sado që shoqëria e periudhës së filistinizmit, e etur për kulturë, i zhvlerësoi, përdori dhe keqtrajtoi objektet kulturore për qëllimet e veta egoiste, ajo sidoqoftë nuk i “konsumoi” ato. Këto objekte u kthyen në një grumbull plehrash, por nuk u zhdukën. Ndërsa, ajo që bën shoqëria e masave është krijimi i një standardi tjetër, ku shoqëria nuk interesohet më për kulturë në vetvete, por vetëm për argëtim. Industria e kulturës e përdor kulturën si mall konsumi në funksion të argëtimit. Argëtimi është ai që mbush kohën bosh të njeriut dhe kultura bëhet materiali që tregtohet për këtë qëllim.

Ndryshe nga natyra e artit dhe e kulturës, objektet e të cilave vlerësohen nëpërmjet jetëgjatësisë, produktet e industrisë së kulturës konsumohen shpejt dhe serviren të freskëta. Kultura që prodhon kjo lloj industrie nuk kërkon aspak t’i rezistojë kohës, por, përkundrazi, të konsumohet shpejt në mënyrë që të prodhohen produkte të reja, e kjo në mënyrë të vazhdueshme, duke përmbushur pa pushim nevojën e pangopur të tregut për konsum. Pra, argëtimi e plaçkit kulturën. Veprat e klasikëve p.sh. ofrohen sipas versioneve të reja, të shkurtuara, të rishkruara e vulgarizuara për t’u konsumuar lehtë, në një film apo një produkt tjetër të destinuar për masat. Ky proces, thotë Arendt, nuk e përhap kulturën te masat, por përkundrazi e shkatërron atë me synim për të nxjerrë prej saj argëtim. Për këtë arsye, kjo shoqëri nuk mund të bëhet kurrë e kulturuar.

Kjo temë është rimarrë nga shumë autorë të shkencave shoqërore. Daglas Kellner dhe Herbert Markuze kanë zhvilluar një kritikë të shoqërive duke evidentuar rolin e teknologjisë. Markuze e shikon teknologjinë në përgjithësi, e sidomos televizionin, sportet dhe seksin si mjete të prodhimit kulturor. Ai gjykon se ato përdoren si mjete kontrolli për ndrydhur individualitetin dhe për të zbutur reagimin shoqëror, duke i bërë individët të humbasin aftësinë për të menduar në mënyrë kritike rreth shoqërisë. Pra kultura nuk prodhohet më në mënyrë të vetvetishme nga shoqëritë, por nëpërmjet mjeteve të tilla, të kontrollit, të cilat kanë sjellë shndërrimin e njeriut në një “qenie njëdimensionale”. Sipas tij, teknologjia moderne është një nxitëse drejt totalitarizmit, si një mjet efikas skllavërimi, për të dominuar njerëzit duke kufizuar dhe pushtuar lirinë e brendshme të aktorëve socialë.

Megjithëse në të njëjtën linjë mendimi, ndryshe nga Markuze, Kellner nuk e sheh realitetin si produkt të një kontrolli të organizuar. Ai nuk pranon ta shohë këtë proces si një instrument të ideologjisë kapitaliste. Ai thotë se televizioni nuk është monolitik, dhe nuk është i kontrolluar nga forca koherente, por është një media konfliktuale, ku ndërthuren forca ekonomike, politike, sociale e kulturore në përplasje me njëra-tjetrën.

Kellner, sidoqoftë, nuk e kursen kritikën ndaj shoqërisë së masave dhe kulturës së prodhuar në kushtet e ndikimit të madh të teknologjisë dhe komunikimit në shoqëritë moderne. Ai përpunon konceptin e teknokulturës, me të cilin ai shënjon kulturën e konsumit, ku mallrat e konsumueshme, si dhe ato të argëtimit, përfshi këtu edhe informacionin e kompjuterizuar, dominojnë kulturën në shoqëritë moderne. Teknokultura krijohet nëpërmjet produkteve të reja kulturore që po “kolonizojnë” jetën e përditshme, si “spektakli, imazhi, estetika e komoditeteve” etj. Kellner e vendos theksin te televizioni si pjesë e rëndësishme e kësaj industrie, duke e parë atë si një kërcënim jo vetëm për kulturën, por edhe për demokracinë, individualitetin dhe lirinë.

Hapat e parë të një Shqipërie industriale

Elementet e para të modernizimit në shoqërinë shqiptare mund të thuhet se fillojnë që në shek. XIX me krijimin e disa formave fillestare të kapitalizmit. Siç kanë vënë në dukje autorë të ndryshëm, gjatë kësaj periudhe shfaqen shenjat e para të borgjezisë, të ardhura si pasojë e rritjes së marrëdhënieve tregtare, krijimit të fabrikave të para, si dhe, natyrisht, dobësimit sistemit të esnafëve. Këto ndryshime fillestare u shoqëruan gjithashtu me ndikime të rëndësishme ideologjike tek intelektualët e kohës, ku mendimi modern kishte depërtuar tashmë te shumë patriotë shqiptarë. Ndonëse shumica e tyre kishin njëfarë prirjeje për të mbajtur qëndrime konservatore, duke mbrojtur trashëgiminë kulturore, vlerat, zakonet, traditën, madje edhe hierarkinë sociale, ata ishin të ndikuar ndjeshëm nga idetë iluministe, në variantin e tyre më revolucionar, siç e gjejmë tek Rusoi e Volteri.

Megjithatë, rruga e modernizimit të vendit fillon të marrë hov në vitet 20-30. Gjatë kësaj periudhe u bënë shumë ndryshime si në rrafshin politik, ashtu dhe atë ekonomik e kulturor. Paralelisht me avancimin ideologjik, u hodhën themelet e zhvillimit të një ekonomie tregu, dhe një rendi politik modern. Gjatë kësaj periudhe hidhen hapat e parë seriozë për krijimin e një industrie në zhvillim, ku përfshihen hapja e disa fabrikave, investimet në industrinë minerare, hapja e Bankës së Shqipërisë, ndërtimi i infrastrukturës bazë në rrjetin rrugor apo atë të telekomunikacionit, rritje të ndërtimtarisë në thuajse të gjitha qendrat urbane, reforma në bujqësi, si dhe zhvillimi i arsimit bazë. Kjo u shoqërua me implementimin e një sistemi politik të ngjashëm me atë perëndimor, pavarësisht paqëndrueshmërisë dhe mungesës së institucioneve funksionale, si edhe krijimin e një legjislacioni modern të huazuar nga vendet europiane.

Të gjitha këto u krijuan në një frymë oksidentalizimi, i kuptuar në shumicën e rasteve si një transformim thellësisht iluminist, me të cilin identifikohej shumica e intelektualëve dhe aktorëve politikë. Në perceptimin e tyre, një vend i zhvilluar do të thotë një vend i modernizuar jo vetëm në politikë dhe ekonomi, por sidomos në mënyrën e jetesës së shoqërisë. Pra zhvillimi industrial kërkonte edhe krijimin e një kulture të re, që i përgjigjet shoqërive industriale, gjë që do të thoshte prodhimin e një shoqërie të re, të ndryshme, madje edhe të kundërt, me atë të deriatëhershme.

Në këtë mënyrë, intelektualët shqiptarë të kësaj periudhe, në mjaft raste e shikonin kulturën tradicionale si një mbeturinë mesjetare, apo refleks të sundimit turk, prej të cilave vendi duhet të çlirohej sa më parë, për t’u radhitur në popujt e përparuar. Shumë prej tyre e konsideronin shoqërinë tradicionale si diçka të panatyrshme për shqiptarët, të imponuar prej pushtimit, e cila i ka penguar shqiptarët të ecin me hapin e kohës. Në një masë të konsiderueshme, ata i janë qasur traditës në mënyrë antagoniste, dialektike, të ndikuar nga mitet orientaliste, iluministe e moderniste.

Industria njerëzore në Shqipëri

Gjatë regjimit komunist, vendi hyri në një proces radikal industrializimi, por pa realizuar dot një zvillim industrial të vërtetë. Shqipëria mbeti një vend bujqësor, me një ekonomi të planifikuar të paaftë për të konkuruar me asnjë vend në rajon, duke u zhytur në varfëri të thellë, si kurrë më parë. Ideja e industrializimit mbeti më shumë një propagandë e pushtetit sesa një realitet. Sidoqoftë, konsolidimi i vërtetë i miteve moderniste në Shqipëri realizohet më shumë gjatë kësaj periudhe, ku puna dhe zhvillimi industrial zenë një vend qendror. Mitet moderniste u përdorën prej kësaj ideologjie, për të instaluar përfytyrimin e saj mbi botën dhe shoqërinë.

Vetë komunizmi është një pikëpamje që punën e ka në zemër të botëuptimit të tij. Komunizmi është një ideologji qe ka në themel një përballje klasore mbi punën dhe mjetet e prodhimit. Natyrisht, puna do të ishte bazamenti kryesor mbi të cilën edhe komunizmi shqiptar do të ndërtonte ideologjinë dhe propagandën e vet. Jo më kot, Partia Komuniste, ndryshoi emrin pasi erdhi në pushtet, duke u quajtur Parti e Punës.

Ajo do të prodhonte një ligjërim të pasur mbi punën, ndërtimin e vendit dhe zhvillimin teknologjik e industrial të tij. Miti i industrializimit ishte një nga kolonat kryesore të retorikës enveriste, dhe një nga krenaritë më të mëdha të propaganduar asokohe, së bashku me atë të mbrojtjes së atdheut të materializuar tek “ushtria popullore”. Vetë simbolet e regjimit, të promovuara sipas parrullës “në njërën dorë kazmën, në tjetrën pushkën”, tregojnë paralelet ku vendosen shinat e marshimit të revolucionit enverist drejt destinacionit historik të projektuar për kombin shqiptar.

Regjimi ka punuar fort për të përftuar imazhin e një vendi që po zhvillohet e industrializohet me ritme revolucionare. Edicionet informative dhe faqet e gazetave ishin të mbushura me lajme që trumpetonin arritjet e vendit që nga ndërtimi i veprave industriale, hapja e tokave të reja, risitë teknologjike të prodhimit, e deri tek realizimi i planit në çdo fabrikë, ndërmarrje apo kooperativë bujqësore. Një sërë veprash të mëdha industriale, si uzina, fabrika, kombinate, ndërtoheshin pranë qyteteve kryesore dhe rrugëve nacionale, në mënyrë që ato të ishin të dukshme për kalimtarët dhe mund të shërbenin si ekspoze të madhështisë së pushtetit që i kish krijuar. Psh. Kombinati Metalulgjik i Elbasanit, shpalosej madhështor përgjatë rrugës malore Tiranë-Elbasan, duke u shfaqur si një qytet më vete, nga veranda e qafës së Kërrabës. Njësoj si kishat gotike në mesjetë, veprat e mëdha industriale, si fabrika, uzina, kombinate, janë monumentet e madhështisë së pushtetit që lartësohet në sytë e individëve, për ti bindur ata në fuqinë e tij.

Jo vetëm lajmet dhe mjetet e përditshme të propagandës, por edhe letërsia, artet figurative dhe kinematografia e kohës, janë angazhuar të instalojnë këtë përfytyrim mbi publikun e kohës. Industrializimi zinte një pjesë mjaft të madhe të subjekteve të filmave, dramave, romaneve, poezive e këngëve të kohës, ku glorifikohej roli i Partisë në zhvillimin e vendit dhe promovohej ndërgjegjësimi popullor për t’u angazhuar në projektet e mëdha të saj. Madje ky përfytyrim ngulitej deri në kopshtet e fëmijëve, nëpërmjet vjershave e këngëve që i kushtoheshin babait minator, metalurgëve apo kombinateve, puna e të cilëve ua bënte jetën më të bukur.

Piktura sociorealiste shqiptare, është e mbushur me kompozime fabrikash e kantjeresh ku heronjtë e rinj të socializmit pozojnë në mënyrë patetike plot vrull e krenari për triumfet e përditshme të një vendi që po shpërthen drejt zhvillimit. Imazhe të tilla instalohen deri tek prerjet e kartmonedhave ku përftohen vizualizime të arave plot grurë që dallgëzojnë me madhështi prej reformave agrare të ndërmarra nga partia, montatorëve të palodhur që projektojnë të ardhmen e lulëzuar të vendit mes vinçave që mbajnë peshën e transformimeve të mëdha, punonjëseve të tekstilit që i jepen gëzueshëm ritmit të makinerive apo digave të hidrocentraleve të mbushura me “dritën e partisë” e cila shpërndahet në çdo shtëpi, bashkë me gëzimin për arritjet e mëdha të atdheut socialist.

Në të njëjtën mënyrë kinematografija e kohës i përkushtohej fuqishëm tematikave me heronj që çajnë bllokadat në krijimin e veprave të mëdha industriale, duke i thurur himne zhvillimit të vendit, e paralelisht me të edhe djersës së njerëzve të thjeshtë e të përkushtuar, që punojnë me vetmohim, deri në vetëflijim për ndërtimin dhe mbrojtjen e tyre. Filma me një tematikë të tillë, që flasin për diga hidrocentralesh, ndërtime hekurudhash, tharje kënetash, ndërtime fabrikash, shpime pusesh për naftë, probleme minierash, rritje të prodhimit në ara, prodhime e montime makinerish etj. janë të shumtë në repertorin e kinemasë shqiptare, dhe kanë qenë një ndër objektet themelore ku mbështetej propaganda e regjimit, bashkë me atë të luftës antifashiste. Kjo lloj tematike mbushte edhe festivalet e këngës, me ritme revolucionare fabrikash e uzinash, ku lulëzon, jo vetëm jeta e vendit, por ku nisin edhe dashuritë e të rinjve, për tu bërë nesër prindër të mirë dhe punëtorë të zellshëm në ndërtimin e atdheut.

Vetë propaganda e kohës predikonte ndërtimin e vendit, si një vazhdim të revolucionit komunist të nisur nëpërmjet pushkës së partizanëve në luftën kundër okupatorit gjatë pushtimit nazi-fashist. Industrializimi i vendit, konsiderohej një vazhdim i kësaj lufte, i cili kërkonte të njëjtën vetëdije revolucionare e vetëmohuese sa ajo e përballjes me pushtuesit.

Në perceptimin e propagandës komuniste, ky zhvillim i madh i vendit, paraqitej si një lloj triumfi, jo vetëm mbi forcat e errëta reaksionare, klasën e përmbysur, zakonet prapanike dhe mbeturinat mikroborgjeze, por edhe mbi vetë natyrën, të cilën regjimi kish marrë përsipër ta ndryshojë rrënjësisht. Pavarsisht se flitej rëndom mbi Shqipërinë si një vend i bukur e i begatë, retorika e tij pohonte se kjo është bërë e mundur falë punës së palodhur të partisë, e cila ia kish ndërruar faqen vendit.

Udhëheqja politike e kohës ndërmori një mori aksionesh për transformime rrënjësore të vetë natyrës, shumë prej të cilave sollën edhe dëmtim të resurseve: Tharje kënetash, aksione pyllëzimi, ndërtimin e digave që krijonin liqene mbi lumenj, krijimi i brezareve etj. Një parrullë e kohës për ndërtimin e tarracave mbi kodra predikonte moton e partisë “t’u qepemi maleve dhe kodrave, për ti bërë ato më pjellore se fushat”. Në aksione të tilla, janë prerë pyje pa fund, për të ndërtuar brezare, me qëllim që edhe zonat kodrinore të shndërroheshin në tokë bujqësore. Dhe kjo bëhej në një kohë kur predikohej se pyjet po shtoheshin në saj të aksioneve popullore të organizuara për mbjelljen e fidanëve të rinj.

Elektrifikimi i vendit predikohej si një arritje e madhe në luftë me errësirën e natës. Këngë me tematikë sociorealiste glorifikonin mbërritjen e dritës elektrike në fshat, si një sfidë ndaj paaftësisë së natyrës për të na e bërë natën të ndriçuar. Teksti i një kënge të tillë metaforizon lënien pa punë të hënës në qiell, nga elektrifikimi i vendit:

Doli hëna prapa malit,

T’i ndriçojë rrugën djalit.

Foli hëna, ç’duhem unë

Fshati paska drita shumë.

Lufta me natyrën u përshkallëzua doemos edhe në raport me natyrën njerëzore. Në predikimet e kohës, por edhe në veprat artistike komunisti paraqitet si një qenie e mbinatyrshme, pa vese, pa dobësi, i papërkulshëm përballë çdo lloj vështirësie, i patundueshëm nga asnjë lakmi njerëzore, tek i cili nuk depërtonte kurrë as frika, as dyshimi, as hezitimi. Komunisti ishte njëfarë mbinjeriu, jo i natyrës niçeane që i adresohet vullnetit për pushtet, por i një natyre moraliste të karakterizuar një altruizëm i thellë: “I pari në sakrifica, i fundit në pretendime”.

Paralelisht me zhvillimin ekonomik, inxhinieria sociale ideologjike e regjimit kish projektuar një industri njerëzore për fabrikimin e një lloji të ri të shqiptatësh, që ajo e quante “njeriu i ri”. Kjo ishte një qenie kuazinjerëzore, e shkëputur nga trualli kulturor i trashëguar, dhe rivendosur në kushte të tjera jetese, të fabrikuara nga laboratorët e një industrie kulturore që kërkonte riprodhimin e shoqërisë nga fillimi. Në këtë mënyrë, ashtu si dhe në Rusi e vende të tjera, komunizmi shqiptar, projektoi dhe vuri në zbatim zhvillime kulturore që synonin transformime rrënjësore. Edukimi në shkolla, teatrot, kinemaja, qendrat dhe vatrat e kulturës, deri tek grupet artistike në çdo ndërmarrje e kooperativë, u angazhuan të masivizonin kulturën e fabrikuar nga pushteti, në funksion të krijimit të njeriut të ri.

Në thelb, i gjithë ky angazhim përbënte model tjetër të “kulturës së masave”, të trajtuar nga Hannah Arendt. Vetëm se, në këtë rast, nuk kemi të bëjmë me shoqëri konsumi, por një shoqëri të centralizuar në funksion të një projekti ideologjik, Këtu nuk është industria komerciale e kulturës që prodhon objektet kulturore në funksion të argëtimit, por është një industri e planifikuar shtetërore, që produktet i krijon në funksion të indoktrinimit. Kultura nuk shkatërrohet për të prodhuar argëtim, por manipulimin e masave në funksion të një projekti politik.

Teknokultura shqiptare

Pas rënies së regjimit komunist, shqiptarët u orientuan në një drejtim të ri për zhvillimin e vendit. Europa u rikthye si objekt orientimi, duke u bërë aspiratë kryesore në vend. Por, siç edhe është e kuptueshme të ndodhë në një vend të dalë nga 50 vjet komunizëm, të indoktrinuar në mënyrë agresive me ideologji totalitare, europianizimi u shndërrua më shumë në një mit, sesa në një projekt politik të qartë.

Më shumë se një model politik, ekonomik e shoqëror, Europa u bë projeksion i dëshirës së papërmbajtshme për konsum, pa menduar mbi sistemin e vlerave që i mban shoqëritë europiane. Europa u bë për shqiptarët projeksioni i nevojës për të patur të gjitha ato të mira materiale të munguara në 50 vjet varfëri ekstreme, në kushtet e jetesës me tallon, ku nuk garantoheshin dot as nevojat minimale ushqimore. Europa u bë lakmi e të uriturve. Për këtë arsye shqiptarët iu turrën anijeve për t’u zhdukur një orë e më parë nga ky vend, pa pritur e menduar për zhvillimin dhe të ardhmen e tij. Zhvillimi kërkonte natyrisht kohë dhe mund, gjëra këto për të cilat shumica e shqiptarëve nuk kishte më durim.

Në retorikën e përgjithshme të këtyre tri dekadave, integrimi europian perceptohet më shumë si një proces modernizimi, i cili në fakt prodhon më shumë imitim të modeleve që vijnë nga perëndimi nëpërmjet mjeteve të komunikimit. Të jesh europian do të thotë të jesh modern dhe të jesh modern do të thotë të shkëputesh nga e vjetra, nga tradita, trashëgimia kulturore që vjen nga e kaluara. Ashtu si gjithçka, çdo aspiratë e shoqërisë shqiptare vjen në mënyrë dialektike, si një mekanizëm për të çrrënjosur diçka ekzistuese. Shqiptarët po kalojnë aktualisht në një tranzicion kulturor, kuvijimësia kulturore është këputur. Aq e vërtetë është kjo sa edhe emrat që shqiptarët zgjedhin për fëmijët janë emra krejtësisht të huaj, gjë që nuk ndodh, të paktën në këtë përmasë, me asnjë popull tjetër.

Europa e shqiptarëve nuk është në fakt Europa e kombeve ku çdo vend ruan dhe zhvillon trashëgiminë e vet. Europa e shqiptarëve është një perceptim abstrakt që nuk i përgjigjet asnjë vendi konkret, i cili ka të bëjë më shumë me shoqërinë e konsumit, sesa me kulturën reale të shoqërive europiane. Shqiptarët priren ta barazojnë kulturën europiane me kulturën globale në përgjithësi, kulturën e masave, siç na vjen ajo nëpërmjet konsumizmit. Për këtë arsye, modernizimi i vendit është bërë tashmë një proces i thellë akulturimi, i cili implementon pikërisht ato tipare të kulturës së konsumit, të kritikuara nga thuajse të gjithë studiuesit dhe intelektualët seriozë në perëndim.

Në thelb, kultura shqiptare është reduktuar në një teknokulturë konsumiste, të implementuar në mënyrë refleksive si pasojë e fuqisë asimiluese të mjeteve të reja të komunikimit si dhe një stili jetese tërësisht materialist e hedonist, të interesuar vetëm për konsum. E ardhur nga një regjim 50-vjeçar, që shkatërroi trashëgiminë kulturore, si dhe çdo vlerë apo objekt jomaterial për të përmbushur aspiratat e njerëzve, ishte praktikisht e pamundur që shoqëria shqiptare të mos përfundonte këtu. Vendet e varfra në përgjithësi, e aq më tepër ato që kanë kaluar një gjenocid të brendshëm kulturor si Shqipëria, janë në përgjithësi vendet me ndikueshmërinë më të madhe nga televizioni dhe me rezistencën më të ulët ndaj kulturës së konsumit.

Kjo natyrisht që ka prodhuar një seri problemesh të mëdha të natyrës sociale, kulturore, politike, si dhe ekonomike. Shqiptarët janë relativisht një popull lehtësisht i manipulueshëm, i paaftë të vlerësojë në mënyrë kritike dhe të filtrojë mallrat, parimet apo pikëpamjet që i serviren nga agjenci të ndryshme të përpunimit masiv të shoqërisë. Rrjedhimisht, ata janë lehtësisht të viktimizueshëm nga politika abuzive dhe, rrjedhimisht, vështirësisht të aftë për të vendosur barriera ndaj tyre, apo për t’u organizuar në mbrojtje të vlerave dhe jetëve të tyre. Duke iu rikthyer Kellner-it, teknokultura shqiptare ka prodhuar një model shoqërie ku kultura e konsumit, mallrat e konsumueshme, si dhe ato të argëtimit dominojnë në mënyrë të pakonkurueshme. Kjo kulturë e re po kolonizon jetën shoqërore në Shqipëri, nëpërmjet spektaklit, imazhit manipulativ, estetikës dhe produkteve komerciale.

Shënim: Artikulli është botuar në revistën “Medius” (shkrimi i plotë)